با سرعت بی‌سابقه‌ای که هوش مصنوعی در حال پیشرفت است، اهمیت «تفسیرپذیری» بیش از هر زمان دیگری به یک نیاز حیاتی تبدیل شده است. امروز مدل‌های زبانی پیشرفته مانند GPT-4، Gemini و Claude توانسته‌اند در طیف وسیعی از وظایف انسانی عملکردی در حد یا حتی بالاتر از انسان نشان دهند. طبق گزارش Stanford AI Index 2024، در سال گذشته مدل‌های پیشرفته در ۵۰٪ از آزمون‌های بنچمارک انسانی، از میانگین انسان‌ها بهتر عمل کردند. اما همزمان با این پیشرفت چشمگیر، درک ما از نحوه‌ی تصمیم‌گیری درونی این مدل‌ها بسیار محدود مانده است.
این شکاف دانشی صرفاً یک دغدغه‌ی علمی نیست؛ بلکه تهدیدی بالقوه برای ایمنی و ثبات جهانی محسوب می‌شود. اگر نتوانیم بفهمیم که یک مدل چه اطلاعاتی دارد، چه نیت‌هایی در رفتار خود دنبال می‌کند یا چگونه تصمیمات خود را شکل می‌دهد، ممکن است با هوش‌هایی مواجه شویم که رفتارهای پیش‌بینی‌ناپذیر، فریبکارانه یا حتی مخرب از خود نشان دهند. بر اساس ارزیابی Frontier Model Forum ا (ائتلافی متشکل از OpenAI، Anthropic، Google DeepMind و Microsoft)، مدل‌های نسل بعدی می‌توانند در بازه‌ای ۲ تا ۳ ساله به سطوحی از توانایی برسند که حتی قادر به برنامه‌ریزی‌های پیچیده و خودمختار باشند.
داریو آمودی، بنیان‌گذار Anthropic، در مقاله‌ی «فوریت تفسیرپذیری» هشدار می‌دهد که:
«بدون تفسیرپذیری مؤثر، در مواجهه با مدل‌های قدرتمند آینده، ناتوان خواهیم بود از اینکه بفهمیم آیا آن‌ها اهدافی خطرناک دارند یا خیر، و چگونه باید جلوی اقدامات مخرب را گرفت.»
تاکنون روش‌هایی مانند Feature Visualization، Mechanistic Interpretability و Circuit Analysis گام‌های اولیه در این مسیر بوده‌اند، اما این روش‌ها هنوز در مقیاس مدل‌های چند میلیارد پارامتری فعلی، بسیار محدود و زمان‌بر هستند. برای مثال، تحلیل دقیق یک قطعه‌ی کوچک از یک مدل امروزی ممکن است ماه‌ها زمان ببرد و همچنان تصویری ناقص ارائه دهد.
از این رو، نیاز فوری به توسعه‌ی ابزارهای تفسیرپذیری خودکار و مقیاس‌پذیر، اولویت دادن به پژوهش‌های تفسیرپذیری در بودجه‌های تحقیقاتی و تدوین استانداردها و چارچوب‌های نظارتی برای ارزیابی شفافیت مدل‌ها وجود دارد.
در نهایت، تفسیرپذیری نباید یک گزینه‌ی لوکس یا پروژه‌ی جانبی باشد؛ بلکه باید ستون فقرات توسعه‌ی ایمن و مسئولانه‌ی هوش مصنوعی باشد. اگر اکنون، پیش از رسیدن به مدل‌های واقعاً فوق‌انسانی، برای این مسئله چاره‌اندیشی نکنیم، ممکن است دیر شده باشد.